EEN ANALYSE….
Het weekend voorafgaand aan de Nederlandse verkiezingen – die met een mokerslag binnen kwamen – was ik met 30 mannen in de Belgische Ardennen. Drie dagen rondom mannelijke indentiteit, vader-zoon thema’s, diep verdriet en schaduwkanten, macht en onmacht; kortom allemaal zaken die we liever niet onder ogen komen.
Het weekend ving aan op de gewoonlijke wijze: op donderdagavond gaan we met de mannen geblinddoekt het bos in. Gewoonlijk is dat voor deelnemers een nogal spannende en ongebruikelijke start van een training, maar dit keer was het ook voor ons – een team van vijf mannen – anders dan anders. Het was pikkedonker, het regende licht, het bospad was een en al modder, er lagen grote boomstammen als kadavers langs de weg, en de hele sfeer was er een van doom en gloom.
Toen de mannen eenmaal hun blinddoek hadden afgedaan herinnerde ik ze eraan dat we ons vlak bij enkele massagraven bevonden: de loopgraven van Verdun uit de eerste wereldoorlog en de Maginotlinie uit de tweede wereldoorlog. Plekken waar honderdduizenden mannen het leven lieten, omdat de wereld zo extreem gepolariseerd was, dat oorlog de enige uitweg leek. Als mannen hun onmacht, pijn, schaamte of zelfhaat niet meer voelen, richten ze zich op een willekeurige vijand om hun emoties te onderdrukken. Iemand moet de zondebok zijn!
In het mythologische verhaal dat we voor dit weekend gekozen hadden – en dat in 1988 als jonge man op mijn pad kwam – is dat de figuur van de Wildeman. Diep in het bos, waar duizenden mannen in verdwenen zijn – zo gaat het sprookje van de gebroeders Grimm – ligt op de bodem een grote, harige, roodbruine wildeman. Hij krijgt de schuld van de mannen die verdwenen zijn. Hij is gevaarlijk en wordt opgesloten in een kooi op de binnenplaats van het kasteel van de koning. Het zoontje van de koning, dat aan het spelen is met zijn gouden bal, laat de Wildeman uiteindelijk vrij. Samen gaan ze terug het bos in…
Als ik naar de verkiezingen kijk van Nederland, waarin Wilders een monsterzege heeft gehaald, denk ik direct aan het verhaal van de Wildeman. Wilders heeft met een knuppel het politieke landschap – en de sfeer in Nederland – met één slag verandert. De wildeman wordt vaak met een knuppel afgebeeld, en ik denk dat we dat met deze verkiezingen goed gevoeld hebben. Zoals we ooit verschrikt wakker werden toen bleek dat Trump president was geworden, zo werden we nu ook wakker uit een boze droom. We hebben ons eigen ‘Trump moment’. Beide mannen die met gebleekte haardos onze diepste nachtmerrie vertegenwoordigen: ‘Eigen volk eerst, het aanwijzen van een zondebok, een diepe afkeer van moslims en de Islam, het beschuldigen van een linkse elite, een terugverlangen naar het Nederland van Swiebertje en Bromsnor, koekje bij de thee, drie kanalen op TV, toen Nederland nog gezellig was en toen klimaat nog gewoon een warme zomer was.
Het nostalgische terugverlangen naar het verleden is niet vreemd, gezien de existentiële crisissen die ons boven het hoofd hangen. ‘Hou toch eens op met die bangmakerij!’ roepen velen in koor. Liever blijven we gezellig in onze comfort-zone zitten. We doen allemaal een beetje aan greenwashing, scheiden plastic en glas, kopen een electrische auto ipv een o zo vervuilende benzineauto, want dat kan écht niet meer. We roepen nog iets over het milieu, spreken schande over de ontbossing van de Amazone, en dat is het wel zo’n beetje. Nederland verkeerde tot nu toe in een gezapige lethargie waar we nog jaren in konden blijven sudderen, alsof we gezellig dineren op het bovenste dek van de Titanic. Zowel rechts als links Nederland verschanste zich de afgelopen jaren gezellig en genoegzaam in het hoofd, in de wetenschap, in meer regels en controle, en in een intellectueel beeld van werkelijkheid. Totdat opeens de onderbuik spreekt en de angst om het hart slaat.
Maar wie het verhaal van de Wildeman kent, weet dat het goed en gezond is om bang te zijn. Sterker nog, dat we voor de huidige uitdagingen diep moeten afdalen in de donkerste krochten van de ziel, waar voorbij de angst diepe pijn, schaamte, afschuw en minderwaardigheid ligt. De plekken waar we liever niet willen komen, en al zeker niet uit eigen beweging. Een aanzienlijk aantal mannen op het weekend zijn dan ook gestuurd door hun vrouw. Die voelden al langer aan dat er iets onder de oppervlakte lag te broeien dat hoognodig aandacht verdiende.
Onze Nederlandse samenleving wordt bevolkt door rechtschapen, beschaafde en brave mannen die het beste bedoelen. We doen geen haar kwaad. We hebben, zoals Robert Bly ooit zei – de schrijver van het boek ‘De Wildeman’- het witte hemd nog aan dat onze moeder ons heeft gegeven. We zijn naïef, blanco, braaf, een zoon in plaats van een man. Als Nederland hebben we het wit in de vlag. Het ergste wat we kunnen doen is witteboordencriminaliteit, wapens verkopen aan ánderen, die er dan vervolgens oorlog mee voeren, maar niet wij! Wíj doen dat niet.. Wij hebben kritiek op mensen die oorlog voeren, dat dan weer wel.
De deelnemers in de Ardennen bestaan uit zowel Nederlandse als Belgische mannen. Die zijn net iets anders. Waar wij staan voor het hoofd, voor een mening, een luide stem, voor een zekere arrogantie, zo staan de Belgische mannen meer voor de buik, voor de stille kracht, voor onderdanigheid, voor nederigheid. De belgen hebben het zwart in de vlag. In Belgische films van de afgelopen twintig jaar wordt dikwijls die rauwe duistere kant van het leven op pakkende wijze verbeeldt. Waar wij gezellige komedies als ‘Alles is liefde’, ‘Ibiza’ of ‘Gooische vrouwen’ maken, zo produceren zij sombere en vileinscherpe films als ‘D’Ardennes’, ‘Le tout nouveau testament’, of ‘De helaasheid der dingen’.
Als Nederlanders en Belgen samenkomen krijg je een bijzondere en vruchtbare mix: hoofd en buik komen samen, en het hart gaat spreken. De Belgen kennen de wereld van de Wildeman beter. Ze zitten er dichter tegenaan. Bij ons komt de rauwheid als een schok binnen. ‘Dat hadden we nooit verwacht’, roepen alle experts. Maar wie dieper kijkt en verder is afgedaald zag dat de boot al jarenlang onder de oppervlakte water maakte. Sluimerende vreemdelingenhaat, ons kent ons, de agressieve reacties op het afschaffen van Zwarte Piet, de afkeer tegen politici en Europa, complotverhalen die ons vertellen over satanische elites die kinderbloed drinken… Hoe riant we het ook hebben in ons land, we zeuren ons een slag in de rondte, omdat er onder het laagje vernis een diepe puist van angst, ergernis, schaamte en woede zit. We zijn net pubers die graag een biertje drinken, of lekker gaan shoppen, maar nog niet de slagen van het leven kennen.
Misschien hadden we het wel té goed de laatste jaren. Ik begreep de politieke discussie voor de verkiezingen dan ook niet helemaal over ‘bestaanszekerheid’. We zijn één van de rijkste landen, gaan gemiddeld twee keer per jaar op vakantie, hebben een auto, een caravan en een camper, een pensioen en allerhande verzekeringen en toch klagen we steen en been. Wat is er mis met ons?
Pas ná de verkiezingen snap ik het thema van de zorg over bestaanszekerheid: namelijk die van de immigranten of minderheden in ons land. En van mezelf…als schrijver kom je er namelijk in rechtse regimes vaak beroerd vanaf.
De deelnemers aan het weekend dalen gedurende drie dagen gezamenlijk af om hun eigen schaduwkanten onder ogen te zien. Wat willen we niet zien, wat doet pijn, waar schamen we ons voor, wat ligt er onder onze woede of verontwaardiging? Het verhaal van de Wildeman is onze gids in een inwijding in de duisternis, de modder en de regen.
Maar niet alleen de deelnemers komen hun duistere kanten tegen. Ook wij als team dalen mee af in de krochten van het onderbewustzijn. Deze keer dieper dan anders. Sven, onze Belgische muzikant, zit ‘s nachts recht overeind in bed. ‘Ik krijg geen adem meer, ik stik.’ De duisternis heeft hem naar de keel gegrepen. Jan, mijn compaan in dit werk voor meer dan 25 jaar, wordt de ochtend na het weekend ziek en misselijk wakker. ‘Ik heb iets te diep in de put gekeken…’
Ik kom zelf ook mijn eigen pijn tegen. Na twintig jaar healing werk in Gaza en Israel voel ik me, een maand na de aanslag van Hamas, totaal mislukt. Ik heb gefaald, bedenk ik mismoedig, alles is voor iets geweest. Ik weet dat mijn gevoel nergens op slaat, en toch word ik overmand door een diepe weemoed en depressie. Alsof ik mee in de Gazastrook zit en geen uitweg meer zie. Palestijnse vrienden hebben op facebook hun profielfoto op zwart gezet. De kleur van de dood. Het leven is weg. Maar ook Israelische vrienden zijn diep in shock. Iedereen heeft wel vrienden of bekenden verloren tijdens de aanslag van Hamas. Een diepe existentiële angst komt aan de oppervlakte.
Sommige reageren hun boosheid op mij af, omdat ik in het midden sta, en me met beide kanten ten diepste verbonden voel, in plaats van partij trek voor hún kant. ‘You are shortsighted, misinformed, ignorant, wanting to do good, but ending up doing evil…’ zijn enkele verwijten die ik naar mijn hoofd krijg. Als ik ‘s nachts dieper afstem, voel ik dat er onder de kritiek een gapende angst ligt. Angst – of is het herinnering – om van de aarde weggevaagd te worden. Aan de kant van Gaza is het stil, een diepe verontrustende, beschamende stilte. Gelukkig heb ik aan beide kanten ook dierbare vrienden, die op dezelfde moeilijke middenpositie staan als ik, met alle gevolgen van dien.
Makkelijker is het, net als Wilders, om met de vinger naar de ‘ánder’ te wijzen. De immigranten met hun kopvodden, hun terroristische natuur, hun gevaarlijke Islamitische godsdienst, in plaats van met onze aandacht naar binnen te gaan en te kijken naar de balk in ons eigen oog. En wellicht hebben de politici hetzelfde gedaan: te lang de zorgen van een grote groep nederlanders genegeerd, die al lang afgehaakt waren. De nederlanders van Vandaag Inside, van de voetballiefhebbers en de boeren, van Henk en Ingrid voor gekkies en tokkies verklaard..
Wilders doet me denken aan de Joker, de geblondeerde nar, de intrigant en psychopaat, die in de gelijknamige film haat en verdeeldheid zaait. Hij gebruikt het zelfde playbook als Steve Bannon, de mastermind achter Trump. Creëer zoveel mogelijk chaos en tweedracht, beledig mensen en groepen en zet ze tegen elkaar op, maak politici, journalisten, schrijvers en kunstenaars verdacht, zeg dat onze cultuur en tradities worden ondermijnt door gevaarlijke elementen en culturele elites, en ieder vindt er wel iets van zijn of haar gading in als vergoelijking van onze sluimerende angst en ongenoegen. Het is het ongenoegen van de onderbuik.
Als we naar Israel kijken zien we waar die jarenlange hetze en extreemrechtse politiek uiteindelijk toe leidt: een slachtpartij die zijn weerga niet kent. Het valt me dan ook op dat de meeste populistische leiders, zoals Trump, Wilders, de nieuwe extreemrechtse president van Argentinië, een diepe voorliefde voor Israel hebben. Ze kiezen voor de bully op het schoolplein, degeen die anderen plaagt, pest en treitert en net zo lang uitlokt tot er een vechtpartij op volgt. De koloniale en onderdrukkende koers van Netanyahu staat beschamend ver af van de hoogstaande en wijze cultuur van het jodendom. Net zo beschamend en verontrustend als het Nationaal socialisme van Duitsland van voor de tweede wereldoorlog. We hebben moeite om het duister in de ogen te kijken.
De loopgraven van Verdun, de Maginot-linie van de Ardennen: ze lijken tot een ver verleden te behoren, en we wanen ons veilig na zeventig jaar vrede in Europa, maar zover weg zijn ze niet. Het is maar vijf uur rijden naar de Ardennen. Ik zou zeggen: kom een keer langs en we vertellen opnieuw het oeroude verhaal van de Wildeman.
Tonvanderkroon.com
auteur van ‘De terugkeer van de Koning, het boek voor mannen in de 21e eeuw’
********
NB. Volgende bijeenkomst in Orval: Feest van licht, voor mannen en vrouwen. 20-23 december. https://connecting-the-dots.eu/events/celebration-of-hope-feest-van-licht/
NB. Wil je op de hoogte blijven van ons werk, schrijf je dan in voor de nieuwsbrief: https://tonvanderkroon.com/elementor-4038/