‘The healing of the Earth and the healing of the human spirit has become one and the same thing.’
Jonathan Porritt
Door Ton van der Kroon
Terwijl Kopenhagen mislukte en de wereldleiders geen vuist konden maken voor een echte CO2 reduktie, kwam James Cameron met een boodschap die het gros van de wereldbevolking recht in het hart raakt. In zijn peperdure Avatar (kosten: 175 miljoen euro) schetst hij een beeld van de toekomst: de aarde is een dode planeet geworden, en voor onze grondstoffen reizen we lichtjaren ver om in een verre uithoek van het heelal – op de planeet Pandora – het uiterst kostbare Unobtainium te delven. Jake Sully – een held van het type ruwe bolster, blanke pit – komt in aanraking met de exotische cultuur van de bewoners van Pandora, de Na’vi, wordt verliefd op de bevallige Neytiri en kiest uiteindelijk partij voor de inheemse bevolking. Het verhaal is een moderne science fiction variant op Dances with Wolves, The Last Samurai en Lawrence of Arabia, met een vleugje Pocahontas en Whalerider. Tot zover niets nieuws.
Archetypische boodschap
Maar James Cameron zou James Cameron niet zijn als hij zijn film niet voorzag van een aantal diepere lagen, die het bestuderen meer dan waard zijn. Dat had hij al bewezen met het succesvolle Titanic, dat verdacht veel had van een metaforisch verhaal over onze westerse maatschappij: te groot, te snel en te materialistisch. Zonder dat we het doorhadden schetste hij een profetisch beeld van wat ons in de eerste jaren van de 21eeeuw te wachten stond: een samenleving die door haar hoogmoed en hezucht wordt geconfronteerd met de ene na de andere crisis: klimaatcrisis, milieucrisis, kredietcrisis etc. In 2000, toen de film Titanic uitkwam, lagen de onderste dekken van onze welvaartsmaatschappij al onder water, maar in de eerste klas, het bovenste dek van het schip – hadden we nog nergens last van. Tien jaar later is dat anders: het water staat nu ook bij ons aan de lippen en treft ons in de eigen portemonnaie. De boodschap van Cameron in zijn nieuwste blockbuster is dan ook minder cryptisch: in heldere zwart-wit tonen zet hij zijn boodschap in 3D neer: als we zo doorgaan verliezen we in rap tempo ons grootste goed: de aarde.
Laten we Avatar daarom eens preciezer onder de loep nemen en een aantal van de mythologische beelden en subliminale boodschappen in de film aan een nader onderzoek onderwerpen.
Patriarchaat versus Matriarchaat
In feite toont Cameron ons niet zozeer een futuristische wereld, als wel een metaforische wereld, die verdacht veel lijkt op de onze. Het is de archetypische strijd tussen twee wereldbeelden. Het ene wereldbeeld staat voor een overgetechnologiseerde, mannelijke wereld, waarin gewin en geld verdienen, uitbuiting, verovering van de natuur, hebzucht en strijd de belangrijkste ingrediënten zijn. De ultieme personificatie van deze wereld is kolonel Quaritch (Courage=moed), die tot het uiterste gaat om de onbekende, exotische wereld van de planeet Pandora kapot te maken. De man doet een beetje denken aan minister van defensie Donald Rumsfeld en de associaties met het bewind van Bush liggen dan ook royaal voor de hand.
De soldaten die de ertswinning moeten beveiligen zijn veteranen uit het leger. Ook hier ligt de werkelijkheid niet ver weg. Om de belangen van de westerse beschaving veilig te stellen worden complete oorlogsstrategieen toegepast. Denk aan de oliewinning in Nigeria, de ontbossing van de Amazone in Brazilie of de grootschalige visserij langs de kusten van Afrika. De inheemse stammen die hiertegen in het geweer komen zijn al snel gevaarlijke terroristen, die in het belang van de veiligheid uitgeschakeld moeten worden. De natuur staat – zoals in de Bijbel beschreven – ten dienste van de mens; we hebben het recht haar te gebruiken en te misbruiken zoals het ons goed dunkt. De mens staat immers aan de top van de keten en verheft zich boven de dieren en plantenwereld. En zoals we de natuur bejegenen, zo behandelen we ook inheemse culturen; als een lagere, primitievere soort die nodig aan een volgende stap in ontwikkeling en beschaving toe is.
Daar lijnrecht tegenover staat de complexe, overdonderend mooie en levensgevaarlijke wereld van de planeet Pandora. Zodra je er een stap in zet moet je voor je leven vrezen. Wilde honden op zes poten, agressieve dinosauriers met vogelbekken, vliegende apen, honderden meters hoge jungle met de meest veelzijdige planten vormen tesamen een wereld die je als beschaafde mens de stuipen op het lijf jaagt. Maar wie zich er eenmaal in verdiept, zoals de wetenschapster Dr. Grace Augustine, die gaat de fascinerende schoonheid en onderlinge verbondenheid zien van dit magische ecosysteem. Grace Augustine toont grote gelijkenis met Dian Fossey die in de afrikaanse oerwouden gorilla’s observeerde, en dat is niet verwonderlijk, want beide rollen worden gespeeld door Sigourney Weaver, de actrice die Cameron al eerder gebruikte in de Alien-films.
De cultuur en levensfilosofie van de Na’vi, de oorspronkelijke bevolking van Pandora, (denk aan ‘natives’) komt nauw overeen met de inheemse culturen van bijvoorbeeld de Indianen in Noord of zuid Amerika, de Maori’s in nieuw Zeeland, de Aboriginals in Australie, of inheemse stammen in Afrika. De natuur staat centraal en alles is met alles verbonden. De mens is deel van de natuur en moeder aarde is de godin die voor haar kinderen zorgt.
Het paradijs
In de wereld van de Na’vi staan twee bomen centraal; de eerste is de gigantische levensboom, de ‘Hometree’, de boom waar de Na’vi in wonen en slapen, waarin ze hun bijeenkomsten houden en waar hun leiders zich ophouden in het enorme wortelstelsel. Een van de indrukwekkendste momenten in de film is als kolonel Quaritch met zijn leger de boom kapotschiet, waardoor de wereld van de Na’vi letterlijk ineenstort.
De andere boom is de ‘Tree of Souls’; een boom die de stemmen van de voorouders herbergt, die onsterfelijkheid geeft, die geneest en die de ziel vertegenwoordigt. De twee bomen doen denken aan de twee bomen uit de Hof van Eden indeGenesis: de Levensboom en de boom van goed en kwaad. De boodschap van Cameron is duidelijk en onomwonden: we zijn ons eigen paradijs, de aarde, in rap tempo aan het vernietigen. Door de tegenstelling patriarchaat versus matriarchaat krijgt de film een diepere lading die in deze tijd opeens cruciaal lijkt te zijn voor de uitdagingen waar de mensheid mee geconfronteerd wordt.
Waar Al Gore stopt, gaat James Cameron namelijk verder: De aarde is niet alleen belangrijk voor ons vanuit milieu en natuuroogpunt; wij zíjnde natuur; we zijn onlosmakelijk verbonden met haar en komen er uit voort. Zonder haar zijn we niets. Het indiaans opperhoofd Seattle van de Dwamisch stam zei ooit in een toespraak tot de blanke bevolking, toen hij gedwongen werd zijn land te verkopen: “Als alle dieren weg zijn, zal de mens sterven aan een gevoel van grote eenzaamheid. Want wat er gebeurt met de dieren, gebeurt spoedig met de mens. Alle dingen hangen samen. Wat er met de aarde gebeurt, gebeurt met de kinderen van de aarde.Wij zijn een deel van de aarde, en de aarde is een deel van ons.’ Een tekst die niet zou misstaan in de filosofie van de Na’vi.
Pandora
De naam van de planeet Pandora kennen we uit de Griekse mythologie. Pandora werd door de god Hephaistos uit aarde en klei gemaakt en als straf gezonden aan de mens door oppergod Zeus. Ze had een vat bij zich waar alle zonden en natuurrampen zich in bevonden, de zogenaamde Doos van Pandora. Door haar nieuwsgierigheid opende ze de doos en bracht het onheil over de mensheid. Pandora doet aan Eva denken, beiden de eerste vrouw op aarde, die vervolgens bergen ellende veroorzaken voor de man. Ze staan symbool voor verleiding, zonde, ziekelijke nieuwsgierigheid en de bron van alle kwaad op aarde. Hele religies zijn erop gebaseerd. Bij de Na’vi lijken de rollen echter anders verdeeld: Zij worden geleid door o.a. Moat, de moeder van Neytiri, die als een sjamane/priesteres over haar volk waakt en in de komst van Jake een voorteken van de godin ziet. Deze godin, die Eywa heet, is de Grote Moeder godin die de Na’vi aanbidden. Jake wordt stap voor stap ingewijd in de geheime kennis van de Na’vi en maakt verschillende initiatierituelen mee. In die zin gunt de film ons een inkijkje in de gedachtenwereld van matriarchale volken die in verbinding staan met moeder Aarde en de natuur.
Opmerkelijk gegeven is de reaktie op de film van het Vaticaan, de vertegenwoordiger pur sang van het patriarchaat. De rooms-katholieke kerk valt vooral over het feit dat de personages uit de film de natuur verafgoden. Volgens de Vaticaanse krant L’Osservatore Romano suggereert Cameron in zijn film dat de natuur de religie zou kunnen vervangen. Er wordt aan toegevoegd dat paus Benedictus eerder al heeft gewaarschuwd voor een verafgoding van de natuur.De krant doet de film af als een ‘nogal gemakkelijke anti-imperialistische en anti-militaristische parabel’, en radio Vaticaan ziet de film als ‘een knipoog naar de pseudo-doctrines die van ecologie de nieuwe religie van het millenium hebben gemaakt.’ Ze beantwoorden daarmee precies aan het beeld van de superiore minachting van de veroveraars die in Avatar de cultuur van de Na’vi teniet willen doen, iets wat de katholieke kerk in haar tweeduizend jarige bestaan niet vreemd is.
Het plaatst het thema van de film in een groter kader dat aan de basis ligt van vele conflicten, oorlogen en crises in deze tijd. Het is de bijna archetypische strijd van de patriarchale westerse blanke cultuur met alles wat anders, exotischer, vreemder en daarmee ‘minder’ en ‘primitiever’ is.
Vanuit dit westerse superieure wereldbeeld zijn oorlogen in Afganistan, Irak, Iran, Afrika of waar dan ook nauwelijks construktief op te lossen. Maar ook een bankencrisis en een extreem uit de hand gelopen beleggingswereld, de dualiteit tussen de Islam en het Christendom, een voedselcrisis waarbij we ons verlaten op genetische gemanipuleerde voeding, of ontwikkelingshulp die maar geen zoden aan de dijk zet, zijn hier uitvloeisels van. We lopen iedere keer tegen onze eigen schaduw aan.
Transformatie
De botsing van culturen, economische tegenslag, sombere toekomstvoorspellingen en de collectieve angst voor verandering zijn de ingredienten voor een nieuwe, roerige periode in de wereldgeschiedenis. Het lijkt een tijd van erop of eronder. Wonderlijk genoeg blijken opeens de inheemse volken die we in eerste instantie zo achterlijk vonden, helemaal niet zo achterlijk te zijn. Aan het begin van dit millenium kwamen shamanen uit Zuid en Noord Amerika bij elkaar: volgens hun profetieen was de tijd gekomen om de wereld voor te bereiden op de grote transformatie.
De Maya’s, die meesters waren in de astronomie, kwamen met voorspellingen rondom een bepaalde datum die ze het jaar Nul noemden, in onze tijdrekening het jaar 2012. In tegenstelling tot de magere blockbuster van Roland Emmerich, die van het gegeven 2012 een mega-rampenfilm maakte die iedere geloofwaardigheid de grond in boorde, waarschuwen ze om onze levenshouding en onze band met de natuur en moeder aarde grondig te herzien. Niet alleen de Maya’s, maar ook de Maori’s, aboriginals, apache, Cherokee en Hopi indianen onderschrijven dezelfde boodschap. Als een echte Avatar komt Maya-oudste Don Alejandro met een boodschap voor de mensheid: ‘Aan al onze broeders en zusters over de wereld die dit lezen. Deze woorden zijn niet van mij maar van onze voorouders. De profetie van de Maya’s zegt dat het moment van 12 Bakthun en 13 Ahau de tijd is dat onze voorouders en de mensen van wijsheid zullen terugkeren. Laat de morgen komen. Laat de nieuwe dag aanbreken. Ik ben hier om jullie deze boodschap te geven: Wees niet bang. Luister naar deze boodschap en verspreid hem over de wereld.’
Over de auteur
Ton van der Kroon reisde over de wereld om zich te verdiepen in de oude sjamanistische en spirituele tradities. Hij kwam in contact met de Hopi- en Jaqui-Indianen, met de derwishdansers van de Sufi’s, en met sjamanen in Siberie. Sinds dertig jaar geeft hij mannenworkshops, de laatste zes jaar tevens in de Gazastrook. In 1996 verscheen zijn boek De terugkeer van de Koning, het boek voor mannen over liefde, lust en leiderschap, dat inmiddels een zesde druk heeft en vertaald is in o.a. het Duits en Spaans.
___________
Hopi Profetie
‘Er is een rivier die nu zeer snel stroomt. Ze is zo groot en stroomt zo snel dat mensen bang zullen zijn. Zij zullen zich proberen vast te klampen aan de oever, ze zullen het gevoel hebben dat ze worden verscheurd en dat ze hevig zullen lijden. Weet dat de rivier haar bestemming heeft. De ouderlingen zeggen dat we de oever los moeten laten, en ons afduwen naar het midden van de rivier. Onze ogen open en ons hoofd boven water houden. We moeten niets persoonlijk opvatten, zeker niet onszelf, want als we dat doen, komen onze spirituele groei en reis tot stilstand. De weg van de eenzame wolf is niet meer. Komt allen samen. Verban de woordenstrijd uit je houding en woordenschat. Alles wat we nu doen moet op een heilige manier en als een feest gedaan worden. Wij zij degenen op wie we hebben gewacht.’
******
De term Avatar komt uit het Hindoeisme, en betekent geincarneerde godheid of meester. Ze verschijnen in menselijke vorm om de mensheid te helpen. In het indiase epos Mahabharata verschijnen Rama en Krishna als incarnaties – avatars – van de god Vishnu. In de film van Cameron is het de oorlogsveteraan Jake Sully die als Avatar het volk van de Na’vi te hulp schiet. Net als de indiase avatars heeft hij een blauwe huid.
******
De film heeft nogal wat reakties losgemaakt bij jongeren, wat in sommige gevallen zelfs tot depressie en zelfmoordneigingen leidde. Op fora zoeken de jongeren hulp bij elkaar. Een jongen schrijft: “Toen ik wakker werd de ochtend nadat ik Avatar voor het eerst had gezien, leek de wereld… grijs. Het leek alsof alles wat ik in mijn leven tot dusver had gedaan betekenisloos was geworden. Alles leek zo leeg. Ik zie de reden niet meer om door te gaan… ik leef in een stervende wereld.’