DE STEM VAN DE KONINGIN

Een andere kijk op oorlog

In 1952, tijdens de Koude Oorlog tussen Rusland en het Westen, reisde koningin Juliana naar de Verenigde Staten om daar een uitgesproken pacifistische boodschap te brengen. In haar speech aan het Amerikaanse congres spreekt ze over “het samenleven van de hele mensheid. Eén menselijk ras, onder de wet en de liefde van één God. (…) We leven in het begin van een tijd waarin we dit als één menselijk ras moeten nastreven. De mensheid moet één soort zijn. Een gespleten mensheid is als een gespleten persoonlijkheid; zij is geneigd van kwaad tot erger te gaan, tenzij zij haar eenheid van doel terugvindt.“

Het zouden woorden van nu kunnen zijn, nu de strijd tussen Rusland en het Westen weer hoog oplaait. De Koude Oorlog is terug van weggeweest, en stevent steeds meer af op een ‘hete’ oorlog. Ieder land versterkt zijn defensie, investeert miljarden in wapens en zoekt driftig naar bondgenootschappen. De wapenrace is weer in volle gang. Nederland heeft inmiddels een defensiebudget van € 15 miljard, Frankrijk verhoogde onlangs het defensiebudget met ruim 100 miljard euro (daar kun je heel wat gele hesjes voor kopen), Duitsland idem dito en Amerika spant zoals gewoonlijk de kroon met een defensiebudget van meer dan 800 miljard dollar. Deze week werd bericht dat het Duitse en het Nederlandse leger voortaan officieel samenwerken.
Aan de andere kant van het conflict stort Poetin als een bezetene het hele Russische volk en haar economie in de afgrond om zijn offensief in Oekraïne op de been te houden. Er zijn alsmaar meer wapens, ammunitie, manschappen en geld nodig om de hongerige muil van het monster van de oorlog te voeden.

Juliana’s antwoord op de wapenwedloop was de hoop dat “op een gedenkwaardige dag de enorme productieverhoging die nu door de herbewapening wordt geëist, zal worden ingezet voor de eisen van enorme ontwikkelingsprojecten.“

CONFLICT OVERSTIJGEND
Ze nam ook een standpunt in dat de beide kanten van het conflict oversteeg:
“We kunnen niet hopen op betere tijden tenzij de mensheid als geheel haar ketenen afwerpt – niet alleen die van tirannie en totalitarisme, maar ook die van eigenbelang, vooroordelen, gebrek aan begrip en gebrek aan vertrouwen.” Met deze uitspraak wees ze met de vinger niet alleen naar het gevaar van het communisme, maar ook naar de blinde vlekken van onze eigen westerse samenleving: hoe staat het met ónze hebzuchtige en egoïstische drijfveren?

Haar woorden zijn zeventig jaar later uiterst actueel. We zijn snel geneigd om in de huidige oorlog in Oekraïne de schuld bij Poetin te leggen – begrijpelijk, omdat hij de uitgesproken aggressor is – maar wordt het niet tijd om ook onze eigen blinde vlekken onder de loep te nemen? Het lijkt alsof we daar, door de hitte en de urgentie van de strijd, totaal geen oog meer voor hebben. Kunnen en durven we nog kritisch te zijn, zonder te vervallen in de bizarre houding van iemand als Thierry Baudet?
Door partij te trekken voor de ‘vijand’ en Poetin op te hemelen maakt hij zichzelf niet alleen onmogelijk in eigen kamp, maar maakt hij dezelfde fout: blijven hangen in voor of tegen, wij tegen zij.
Het kiezen voor een derde weg, de middenweg, voorbij de dualiteit, voorbij winnen of verliezen, is niet bepaald populair of makkelijk. Maar wellicht is het belangrijker op dit moment om de juiste vragen te stellen, dan de juiste antwoorden te hebben.

DOLKSTOOT
Ook in de tijd van Juliana werden haar pacifistische woorden als zeer controversieel gezien. De Nederlandse regering huiverde bij de ‘wazige’ toon van de speech en distantieerde zich ervan. Juliana zette echter door, en haar speech werd met een staande ovatie ontvangen door het Amerikaanse congres.
De ware dolksteek in de rug volgde echter door prins Bernard, haar man. De prins gruwelde bij de gedachte aan pacifisme. Hij was de man van de NAVO en streed voor een sterk militair overwicht als middel tegen een dreigende oorlog.
De prins vermoedde dat de gebedsgenezeres Greet Hofmans de aanstichter was achter de vredelievende woorden. Juliana werd geïnspireerd door Hofmans en de spirituele bijeenkomsten die ze hield in het paleis. Daarmee kwam Bernard lijnrecht tegenover de koningin te staan, wat uitmondde in een ware strijd in Huize Soestdijk.

Om zijn gelijk te krijgen lekte prins Bernard het conflict tussen hem en Juliana uit naar het tijdschrift ‘Der Spiegel’ in Duitsland, en daarmee kon het hofconflict niet langer geheim blijven. Het was Bernard óf Juliana. Bernard dreigde Juliana naar een psychiatrische inrichting in Wassenaar te sturen, waarop Juliana dreigde met echtscheiding. Uiteindelijk moest de regering tussen beiden komen, waarbij de koningin aan het kortste eind trok: Ze moest alle banden met Greet Hofmans publiekelijk verbreken.

MANNELIJK DENKEN
Ook heden ten dage bevinden we ons in het zelfde dilemma. Het lijkt erop dat de (mannelijke) strijdlust en oorlogszucht sterker is dan de verzoenende en verzachtende (vrouwelijke) kracht. Hoewel alle Europese leiders voorzichtigheid en terughoudendheid betrachten in hun acties, uit angst voor een all-out war, lijken weinigen de moed te hebben om vraagtekens te zetten bij de ingeslagen weg. Het lijkt volledig gerechtvaardigd om Oekraïne te steunen in haar vrijheidsstrijd tegen het Russische gevaar, maar enige andere stem wordt vergeten, doodgezwegen of weggehoond. Net als in de tijd van Juliana en Greet Hofmans. In ons mannelijke denken lijkt maar één oplossing, één waarheid, één weg de juiste: winnen! Alle alternatieven worden in tijden van crisis overboord gekieperd.
Als volk lopen we daar wat slaapwandelend achteraan, alsof we naar een volgende aflevering van Netflix kijken. We doen alsof de oorlog er niet is, en gaan door met onze eigen besognes.

HOLLANDITIS
De Koude Oorlog kwam uiteindelijk ten einde, mede doordat het Nederlandse volk opstond en een andere keuze maakte dan haar leiders. Duizenden mensen gingen de straat op om te demonstreren tegen kernwapens, onder het motto ‘Liever een Rus in de keuken, dan een raket in mijn tuin.’ Door de Amerikanen werd angstig gekeken naar deze ‘Hollanditis’, maar uiteindelijk zorgde het er mede voor dat de verstarde verhoudingen tussen Oost en West ontdooiden. Wellicht was dat een verlaat gevolg van de moederlijke invloed van Juliana.

Een dergelijke beweging is momenteel niet aan de orde, maar toch denk ik dat de denkbeelden van Juliana recht van spreken hebben in deze tijd. Naast de ‘mannelijke actie’ – het ondersteunen van de strijd van Oekraïne tegen een gevaarlijke dictator in Moskou – hebben we ‘vrouwelijke’ wijsheid nodig. We zullen moeten uitstijgen boven het strijdgewoel met zijn emotionele en instinctieve impulsen, en een visie moeten ontwikkelen die uitstijgt boven beide partijen. Daarnaast is het van belang naar onze eigen blinde vlekken te kijken. ‘Waar twee vechten, hebben twee schuld.’

BLINDE VLEK
De grootste blinde vlek van het Westen, van Europa en zeker van de Verenigde Staten, is de gedachte dat wij de ‘goeien’ zijn, moreel superieur, meer ontwikkeld, beter en beschaafder. De Russen, dat zijn de boeven, de schurken. Talloze films – zoals die van James Bond – hebben ons daar uit ten treure aan herinnerd. Het is het mantra geworden van het Westen: Wij zijn de helden. De boeven zijn Russen, Moslims, Chinezen of anders Aliens. In ieder geval niet wijzelf.
In Europa is Rusland het stoute jongetje van de klas, dat steeds agressiever is geworden. Wellicht wordt het tijd om in het oplopende conflict niet alleen terug te slaan, maar ook de vraag te stellen waarom dat zo gekomen is.

Zijn wij eigenlijk net zo territoriaal, veroverend en agressief, maar dan op een beschaafde en subtielere manier? Hebben we door onze slimme economische, politieke en financiële strategieën steeds meer macht, land en rijkdom naar ons toe getrokken? Hebben we het spel zo slim gespeeld dat we telkens als de overwinnaar tevoorschijn komen, net zoals bij het spelletje Risk of Monopoly? Kan het zijn dat Rusland onze eigen westerse innerlijke agressor verbeeldt? Zien anderen iets wat wij niet zien?
Kortom, hebben we een bord voor ons hoofd, of zoals Juliana het netjes verwoordde: “de ketenen van eigenbelang, vooroordelen, gebrek aan begrip en gebrek aan vertrouwen.“

Anderzijds: Zijn we misschien te naïef geweest? Hebben we het gevaar ontkend toen we zagen dat Poetin eerst Tsjetsjenië en Syrië plat bombardeerde en wij nog feestend naar de Olympische Winterspelen in Sotchi gingen? Terwijl Amerika, Duitsland en Frankrijk verstek lieten gaan, besloot Mark Rutte met een uitgebreide delegatie, waaronder Willem Alexander en Máxima, acte de présence te geven. Waarom gingen we, terwijl we wisten dat Poetin bloed aan zijn handen had? Zijn wij het braafste jongetje van de klas?

DE DERDE WEG
Carl Jung, de Zwitserse psycholoog, bestudeerde de rol van het kwaad in de tijd waarin Hitler aan de macht kwam. Hij legde de grondslag voor het gedachtegoed van het onderbewustzijn en ieders eigen ‘schaduw’: Dat stuk van jezelf dat je liever niet wilt zien. Het collectief onderbewustzijn is iets dat we als volk niet onder ogen willen zien. Jung concludeerde:
‘Wie dus een antwoord wil hebben op het in onze tijd gestelde probleem van het kwaad, heeft in eerste instantie een grondige zelfkennis nodig. (…) Hij moet zonder zichzelf te sparen weten hoeveel goeds hij kan doen en tot welke schanddaden hij in staat is; en hij moet er voor oppassen het een voor werkelijk en het ander voor een illusie te houden.‘

Veel thema’s die aandacht vragen, waar tijd en reflectie voor nodig is, die een sprong in denken en bewustzijn eisen, maar we hebben weinig keus. Als we door blijven gaan op dezelfde weg creëren we hetzelfde wat we in de geschiedenis altijd creëerden: meer en meer strijd, oorlog en destructie en een wapenindustrie die miljarden opslurpt. Wellicht kunnen we – in plaats van tanks of F16’s te leveren – een bijdrage leveren door een grote denktank of vredesconferentie in Den Haag te organiseren, waarin we tot nieuwe inzichten en perspectieven kunnen komen. We zijn ten slotte niet voor niets het land van netwerken, communicatie, polderen en Hollanditis. Zolang we echter het patriarchale denken blijven volgen – à la prins Bernard – krijgen we opnieuw strijd, corruptie en de daarbij behorende onderdrukking van de vrouwelijke stem van vrede, verzoening en wijsheid. Wat we nodig hebben is de stem van de Koningin.

Ton van der Kroon
auteur van ‘De Terugkeer van de Koning, over man-zijn in de 21ste eeuw.’ (Ankh Hermes, 12e druk)