HET MYSTERIE VAN DE NOTRE DAME

Een mythologisch perspectief op het hart van Frankrijk

Ik kijk naar de televisie terwijl de tranen over mijn wangen lopen. Het is de avond van 15 april. Notre Dame staat in brand. Wanneer ik de torenspits achteraan het schip in vlammen zie neergaan, wordt er diep in mij iets geraakt. Dit lijkt meer te zijn dan simpelweg een ‘oud gebouw verwoest door vuur’. Het is een symbool, een krachtige metafoor voor iets dat de ziel van een hele natie beroert. Het hart van Frankrijk staat in brand. Het is niet een van de honderden Notre Dames in het land of in de wereld, het is dé Notre Dame. De enige echte. Het is de Notre Dame van Victor Hugo, de Notre Dame van de gebochelde klokkenluider, de Notre Dame van Bonaparte, van Jeanne d’Arc, de Notre Dame als axis mundi van Frankrijk, en natuurlijk: het is het gebouw dat iets diep spiritueels vertegenwoordigt: Maria, de moeder van Jezus. Maar voor we ons haasten om de kathedraal weer op te bouwen, om de pijn en het verlies te vergoeilijken, laat ons eerst even de tijd nemen om stil te staan bij de betekenis van deze archetypische wond in het hart van Frankrijk.

DE ZOEKTOCHT NAAR BETEKENIS

Wat kan deze gebeurtenis van verlies en vernietiging ons vertellen? Wat is de boodschap van het alles verterende vuur in onze zoektocht naar betekenis? Voor sommigen is het niet meer dan een eenvoudige realiteit: het gebouw is louter een stapel stenen. Ze hebben geen oog voor de artistieke, historische of symbolische functie van de Notre Dame, of ze verzetten zich ertegen. Anderen fluisteren dat het een islamitische aanval is op onze christelijke waarden. Ze zagen een moslim op het dak staan, wat later een van de standbeelden bleek te zijn. Sommigen geven – niet onterecht – commentaar op de miljoenen euros die aan de heropbouw gegeven zullen worden, terwijl miljoenen mensen elders ter wereld lijden onder honger en oorlog. Voor sommigen, en ik denk dat dat vooral voor de Fransen en zeker voor de Parijzenaars geldt, is het een pijnlijk verlies van iets dat deel uitmaakt van hun identiteit. Hoe kunnen we betekenis vinden wanneer iets dramatisch gebeurt? 

DE ZETEL VAN ISIS

De Notre Dame verwijst interessant genoeg niet alleen naar de christelijke Moeder Maria maar ook naar een veel oudere godin: de Egyptische moedergodin Isis. Zij is het die haar naam aan de Parijzenaars gaf. In de Romeinse tijd, toen Parijs nog een klein dorpje op een eiland in de rivier de Seine was – wat nu ‘Ile de la Cité’ heet – werd er op de oever van de rivier een Romeinse tempel gebouwd die gewijd was aan de godin Isis. De dorpsbewoners werden ‘Par-Isii’ genoemd, en zo kreeg de stad haar naam: Paris. Maar naarmate de tijd vorderde en het christendom steeds meer overheerste, werd de godin Isis vergeten en vervangen door Maria, de moeder van Jezus. Einde verhaal voor de godin, en voor vrouwen in het algemeen. Het goddelijke pantheon met zijn vele goden en godinnen werd overwonnen door een monotheïstische mannelijke god, die geen concurrentie verdroeg. Toen de abt van het klooster van Saint-Jean-des-Prés in 1514 een oud standbeeld vond van de godin Isis, liet hij het stukslaan en verbrijzelen. Nog steeds zien we veel gelijkenissen tussen Isis en Maria. Vele standbeelden tonen hetzelfde beeld van een moeder die een baby vasthoudt die de verlosser zal zijn van de wereld.

HET VERGETEN VROUWELIJKE

In het Middeleeuwse Frankrijk groeide er een vernieuwde interesse in dit vrouwelijke aspect van het goddelijke. De Tempeliers wijdden hun orde aan de Vrouwe van Bethanië, Maria Magdalena. Ze werd de patroonheilige van de Provence, en vele kerken en kathedralen werden opgericht ter ere van ‘Notre Dame’. Na duizend jaren van een door mannen gedomineerd christendom verlangden de mensen naar de terugkeer van de godin in een of andere vorm. De Katharen in het zuiden van Frankrijk beschouwden mannen en vrouwen als gelijken. Maria Magdalena werd een symbool voor het vergeten vrouwelijke. De rooms-katholieke kerk had haar gebrandmerkt als een prostituee, een vrouw met zeven zonden. Na de kruisiging vluchtte ze naar het zuiden van Frankrijk, waar ze terechtkwam in een dorp dat nu ’Saintes-Maries-de-la-Mer’ heet, de Maria’s van de zee. Volgens de legende was ze niet alleen, maar vergezeld van Maria, de moeder van Salome, Maria de moeder van Jacob en een donker meisje dat Sarah heette. Tot vandaag vieren zigeuners nog steeds de ’terugkeer van de Godin van de zee’ in Saintes-Maries-de-la-Mer, in de vorm van Maria Magdalena en Sarah.

PROSTITUEE OF DE APOSTOLA APOSTOLORUM?

Hier lijken enkele vreemde stukjes van de puzzel samen te komen. De kerk in Parijs die gewijd is aan Maria Magdalena heet ‘La Madeleine’. Madeleine heeft ook wel als koosnaam ‘l’Egyptienne’. Op haar naamsdag – 22 juli – wordt het ‘Hooglied’ voorgelezen, een stukje uit de Bijbel. Daarin staat de regel ‘Donker van huid ben ik, doch bekoorlijk, dochters van Jeruzalem’. Het vertelt het verhaal van een vrouw die op zoek is naar haar verloren geliefde. Zou het kunnen dat Maria Magdalena van Egyptische of Afrikaanse origine was? En zou het kunnen dat Sarah haar dochter was? Vragen en vermoedens die geleid hebben tot een hele nieuwe interpretatie van het Nieuwe Testament: hadden Jezus en Maria Magdalena een relatie, waren ze misschien getrouwd en hadden ze kinderen? Zou het kunnen dat ze helemaal geen prostituee was, maar de ‘Apostel der Apostelen’, zoals het evangelie van Johannes haar beschrijft? Het verhaal van Maria Magdalena die een prostituee is, lijkt door latere kerkvaders verzonnen te zijn tijdens het Concilie van Nicea – kerkvaders die niet zo happig waren op een vrouw aan de zijde van hun verlosser. Toen Jezus gekruisigd werd, werd Maria Magdalena besmeurd en weggeveegd uit de geschiedenis.

22 JULI

Terwijl Maria Magdalena rond de jaren 1000 n.Chr. terugkeerde in het collectieve bewustzijn, werd er een basiliek opgericht in Vézelay om haar te eren. Helaas brandde de basiliek op tragische wijze neer in 1120, net nadat hij voltooid was, en vreemd genoeg op de avond voor de feestdag ter ere van Maria Magdalena. 1200 mensen en pelgrims die zich verzameld hadden om die dag van Maria Magdalena te vieren gingen op in de vlammen. In geschiedenisboeken werd gesproken van een ongeluk, maar misschien is er wel een andere kant van het verhaal? Het waren de eerste dagen van de vervolging van ketters door de kerk en haar inquisitie, later voltooid met de uitroeiing van de Katharen. De massamoord van Béziers, toen Simon de Montfort en zijn leger de hele stad tot aan haar knieën in het bloed zette, vond plaats op dezelfde datum: 22 juli. Misschien dus helemaal geen toeval? Maria Magdalena, symbool van het goddelijk vrouwelijke, een vrije vrouw en mogelijks de vrouw van Jezus, moest gewist worden uit de geschiedenis.

VICTOR HUGO

Fast forward naar het jaar 1831, waarin Victur Hugo zijn beroemde roman ’Notre Dame de Paris’ schreef. Hier zien we het archetype van het goddelijk vrouwelijke vertegenwoordigd door Esmeralda, de wondermooie donkere zigeunerin. Ze is vrij, wild en mysterieus, en daardoor trekt ze de aandacht van drie mannen: de gebochelde klokkenluider; kardinaal Frollo die haar heimelijk begeert, en Phoebus, de kapitein van het leger, waar Esmeralda verliefd op is. De drie mannen kunnen gezien worden als vertegenwoordigers van het hart, de geest en het lichaam. Alle drie verlangen ze verbinding en vereniging met de ziel, Esmeralda.

Maar er is een diepere betekenis die Victor Hugo stiekem verborg in dit hele verhaal. Hij liet een spoor van kruimels achter voor ons, verborgen in de namen van de personages. Esmeralda werd ook ‘l’Egyptienne’ genoemd, net zoals Maria Magdalena. Maar er is nog een andere, onderliggende betekenis van de naam Esmeralda. In het Spaans betekent het ’smaragd’. Esmeralda verwijst daarmee naar de ’Smaragden Tafel’, een hermetische tekst die toegekend wordt aan Hermes Trismegistus. De beroemde tweede regel in de Smaragden Tafel – ‘Zo boven, zo beneden, en zo beneden, zo boven’ – lijkt naar de naam van Quasi Modo te leiden, wat ook wel ‘alsof’ of ‘bijna als’ betekent in het Latijn. Dat geeft ons de eerste aanwijzing dat dit hele verhaal een metafoor is, een spiegel voor iets anders. Maar wat betekent het, en wat willen de andere namen zeggen?

De geliefde van Esmeralda heet Phoebus, een Griekse naam die ‘de zon’ betekent. Hier vind je de tweede verwijzing naar de tekst van Hermes Trismegistus, die spreekt over de zon en de maan. De kardinaal die Esmeralda begeert, heet ‘Frollo’ – Italiaans voor opgehangen vlees, vrij vertaald in het nederlands ‘Lulletje’. Dus dit is wat we hebben: een Latijnse naam, Quasi Modo, die ‘alsof’ betekent; een Spaanse naam Esmeralda die smaragd betekent; een Griekse naam Phoebus die de zon betekent; en een Italiaanse naam Frollo die slappe penis betekent. Wat hebben die allemaal te maken met de Notre Dame?

Victor Hugo wilde duidelijk een verborgen boodschap in zijn beroemde verhaal steken, die ons in deze tijd zou leiden naar een of andere alchemistische schat die nauw verbonden is met de Notre Dame. Het verhaal van Esmeralda, de smaragd, of Maria Magdalena, staat symbool voor het hart en de ziel van Frankrijk. Het is het heilige vrouwelijke dat vergeten is, verloren, misbruikt en op de brandstapel vernietigd. Waar Esmeralda symbool staat voor de maan en het heilige vrouwelijke, symboliseert Phoebus het heilige mannelijke. Samen vormen ze het alchemistische huwelijk van het mannelijke en het vrouwelijke.

HET ALCHEMISTISCHE VUUR

Terug naar het huidige Parijs, waar we geconfronteerd worden met iets dat ons verstand overstijgt. Terwijl het vuur in de grote kathedraal het dak van het gebouw eraf brandt, lijkt de verborgen boodschap aan de oppervlakte te komen. In een wereld die al tweeduizend jaar geleid wordt door patriarchale waarden, lijkt het vuur van de Notre Dame een belangrijke boodschap te bevatten: breng de godin terug, eer de vrouw, zodat het goddelijk vrouwelijk als een feniks kan oprijzen uit de assen … niet om de man en het mannelijke te overheersen, maar om zij aan zij te staan.

Tanja Abbas, de Nederlandse schrijfster van ‘Living in times of change’, schreef: “Overal ter wereld, temidden van alle chaos, zijn er belangrijke tekens dat we op de rand van een radicale, positieve verandering staan. Aan de basis van die verandering staan vrouwen. Vrouwen die hun stem verheffen. Vrouwen die handelen, die overal ter wereld hun vrouwelijke waarden verspreiden, zoals ontvankelijkheid, onderlinge verbinding, luisteren, mededogen en herverbinding. Ze trekken door de straten in de VS om tegen het patriarchaat – en tegen Trump – te protesteren. Ze komen samen – Palestijnse en Israëlische vrouwen – voor een vredesmars, om de oorlog een halt toe te roepen. Ze verheffen hun stem in stilte in Iran door hun hoofddoeken af te nemen en zo de onderdrukking van vrouwen door het regime aan te klagen. Ze zijn een wereldwijde stem in #MeToo die verkrachting, geweld en seksueel misbruik van vrouwen wil stoppen.’

Zoals de vlam van hoop en vrouwelijke inspiratie in de tijd van de Katharen werd gedoofd met de brand van Vezelay in 1120, zo lijkt de brand van de Notre Dame de kracht van het vrouwelijke weer wakker te kussen.

Ton Van der Kroon

DE SMARAGDEN TAFELS (vertaald vanuit een eerdere vertaling van de alchemist Fulcanelli) 

“Dit is de waarheid, de hele waarheid en niets dan de waarheid:

Zo boven, zo beneden; en zo beneden, zo boven.

Met deze kennis kan je wonderen verrichten.

En aangezien alles bestaat en voortkomt uit het ENE

Dat het ultieme doel is, zo wordt alles uit dit ENE en aan elkaar verwant geboren.

De Zon is de vader, de Maan de moeder;

de wind droeg het in zijn buik. Aarde is de verzorger en beschermer ervan.

Het is de Vader van alle dingen,

de eeuwige Wil is erin vervat.”