WAAR IS GOD GEBLEVEN?

ARTIKEL OVER DE TRANSFORMATIE VAN HET CHRISTENDOM, 2005

Het failliet van de Christelijke moraal

Het is zorgelijk gesteld met de Christelijke moraal. Maandenlang bereiken ons uit allerlei landen berichten van priesters die kinderen sexueel misbruiken. Daarnaast lijkt de grootste Christelijke partij van Nederland, het CDA, opeens gereduceerd te worden; een groot deel van zuidelijk nederland loopt van het CDA over naar de Partij van de Vrijheid. Hetzelfde gebeurt in België; het vertrouwen in de kerk is geschaad en mensen nemen hun toevlucht tot een nieuwe leer.  ‘Hebt uw naasten lief,’ , ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt,’  en de zorg voor armen en minderbedeelden, wordt ingeruild voor nationalisme en onverholen racisme. De kerk op zondag is vervangen door de koopzondag en de meubelboulevard. Wat is er gebeurt met de Christelijke normen en waarden? Waar geloven we in? Wat leidt ons? En waar is God gebleven? Het lijkt tijd voor een diepe herbezinning.

Vaticaanstad, 8 april 2005

Honderden hoogwaardigheidsbekleders, presidenten, koningen en koninginnen, kardinalen en priesters en mensen van over de hele wereld zijn verzameld op het Sint Pietersplein voor de uitvaartmis van Paus Johannes II. In het midden van dit wereldtoneel staat een simpele kist van cipressenhout. Geen franje, geen versiering. De eenvoud voor een man die 26 jaar aan het hoofd heeft gestaan van de grootste religieuze organisatie: de Rooms Katholieke kerk. Op het moment dat de kardinalen rondom de kist gaan staan klinkt een minutenlang applaus. Op zijn kist ligt niets anders dan een opengeslagen boek: het Nieuwe Testament. 

Plots waait een krachtige wind over het plein – alsof de adem Gods over de menigte gaat – scharlaken rode en paarse mantels wapperen alle kanten op, en de bladzijden van de evangelies slaan één voor één om in de wind. Lucas, Mattheus, Marcus en Johannes, allen komen langs als een laatste eerbetoon, en dan gebeurt het: met een laatste windvlaag slaat het hele boek dicht. Klaar. Einde verhaal.

Na 2000 jaar Christendom lijkt de wereld toe aan een nieuw hoofdstuk, zo lijkt de bijbelse scène op het plein te willen zeggen.

Ratzinger

Nog niet. Enkele dagen later, op 19 april, gaat er een heel andere wind te waaien door de zuilengangen van het Vaticaan. De Duitse kardinaal Ratzinger wordt gekozen tot 265e paus, met als naam Benedictus, de Gezegende. De conservatieve greep op het geloof lijkt zich met Ratzinger, die jarenlang een van de meest naaste adviseurs van Paus Johannes II was, te verstevigen. Al gauw komt de nieuwe paus in opspraak door enkele affaires: zijn citaten over Mohammed schieten bij de Islamitische wereld in het verkeerde keelgat. In september 2006 roept Al-Qa’ida op tot moord op de nieuwe paus. De paus biedt zijn excuses aan. De handreiking begin 2009 naar de oerconservatieve groep rond Pius X, waar priester en Holocaustontkenner Williamson deel van uitmaakt, doet de Joodse gemoederen beroeren. Het is de Duitse Bondskanselier Angela Merkel die de paus terecht wijst. 

In maart 2009, bij zijn bezoek aan Afrika, beweert de paus dat het gebruik van condooms de ziekte AIDS eerder erger maakt dan bestrijdt. De wereld reageert hoofdschuddend.

Langzaamaan ontstaat een beeld van een paus die zeer behoudend is, het Rooms Katholieke geloof boven alles stelt, de centrale macht en eenheid van de kerk weer wil versterken en terug wil naar de normen en waarden van weleer. 

De laatste ophef over de Christelijke kerk is de meest serieuze en meest pijnlijke aanklacht: In allerlei landen komen verhalen van sexueel misbruik van kinderen door paters en priesters aan het licht. De kardinalen die ervan op de hoogte waren probeerden de zaak met de mantel der liefde te bedekken en hielden de hand boven het hoofd van de daders. De kerk wringt zich in bochten rondom een onderwerp dat zo beladen is en waarmee het geloof op gespannen voet staat; sexualiteit. Eeuwenlang werd sex als zondig bestempeld, – handen boven de dekens- moesten priesters zich onderwerpen aan het celibaat, werd de vrouw als verleidster tot de vleselijke lusten op een tweede rangs plaats weggezet; nu blijkt dat priesters zich grootscheeps te buiten gaan aan een van de grootste zonden die er zijn: sexueel misbruik van kinderen.

Hollandse Rebelsheid

Terwijl het Vaticaan steeds conservatiever is geworden, zoeken grote groepen mensen  – hetzij binnen de kerk, hetzij buiten de kerk – juist naar vernieuwing. De wereld snakt naar een nieuw perspectief, maar dat geluid lijkt niet uit Rome te komen. Het Vaticaan is een van de meest oude en taaie bolwerken van de westerse wereld. In Nederland laten we ons al lang niet meer veel gelegen liggen aan de macht van de kerk. Toen de paus in 1985 naar Nederland kwam in zijn pausmobiel waren er grote demonstraties. Sinds de 80 jarige oorlog tegen het Katholieke bewind van Phillips II is ons land steeds verder geseculariseerd. Vele geloofsstromen leven naast elkaar en een stad als Amsterdam staat al eeuwen bekend als vrijhaven voor allerhande geloofsstromingen en vrijdenkers. Met een zekere trots verdedigden we onze tolerantie, vrijheid van religie en vrijheid van meningsuiting. Hoewel er een duidelijke tegenbeweging gaande is waarin vrijheden weer aan banden worden gelegd en oude christelijke normen en waarden weer de kop opsteken, is er nog steeds een grote onderstroom van mensen die hun eigen weg gaan.

Nederland bevat inmiddels meer dan 40% gelovigen die niet meer aan een kerk gebonden zijn, en in religieus opzicht hun eigen koers varen. Sinds de jaren zestig is er een bewustzijnsontwikkeling op gang die zich verspreidt via workshops, trainingen, retraites, boeken en bladen en die een veelheid aan spirituele stromingen vertegenwoordigt. Gebeurde dat eerst in kleine alternatieve vorm in bladen als Onkruid en Bres, tegenwoordig liegen de oplages van Happinez er niet om: spiritualiteit is big business. Kleine cursusjes zijn uitgegroeid tot volledige Human Resource trainingen die overal in het bedrijfsleven worden gegeven onder noemers als bezieling, zingeving, duurzaamheid, innerlijk leiderschap etc.

Deze geloofsrevolutie kondigde zich al aan in de jaren zestig. Geboortebeperking, het celibaat en godsdienstvrijheid stonden op de agenda van de jonge pioniers van onder andere de Studentenecclesia. In het tijdschrift Volzin beschrijft Huub Oosterhuis hoe na de hoopvolle en vernieuwingsgezinde beweging van Johannes XIII in begin jaren zestig de roomse vrieskou weer inzette met het bewind van Paulus VI. ‘De grote leegloop van priesters uit het ambt en gelovigen uit hun parochie is toen begonnen. De rigide kliek van vóór Johannes kwam opnieuw aan de macht en heeft tot op vandaag de toon gezet in heel de kerk van Rome – en dat beleid wordt door alle huidige Nederlandse bisschoppen uitgevoerd.’ 

Nieuw genre: de spirituele thriller

Na de geloofsstrijd in de jaren zestig kondigt vanaf de jaren zeventig een nieuw fenomeen zich aan: de reli-thriller. Een wonderbaarlijke en nooit eerder geziene stroom van literatuur ontstaat waarbij gebruik wordt gemaakt van het recept van moord, spanning en een geheime tekst of boodschap die de kerk eeuwenlang verborgen heeft gehouden. Het is nu de creatieve geest die door middel van verhalen en mythes, thrillers en romans de wortels van het geloof aantast. De titels zijn niet meer aan te slepen en vormen een geheel nieuw spiritueel genre, dat grote groepen lezers trekt. De kruistocht tegen de Katharen, het vervolgen van wetenschappers als Galileo, de heksenverbranding, het werk van de Inquisitie, het verdonkermanen van apocriefe evangeliën en het ontkennen van de rol van de vrouw worden breed uitgemeten in een tsunami van boeken die gericht lijken te zijn tegen de macht van de Roomse Kerk. De Da Vinci Code en Het Bernini Mysterie van Dan Brown lijken het crescendo in een lange reeks van verholen en openlijke aanvallen tegen het Vaticaan. Maar met het uitkomen van de verfilming van Het Bernini Mysterie (Angels en Demons), over de corruptie rond de verkiezing van een nieuwe paus, gaat de kerk in de tegenaanval: ze overweegt de film in de ban te doen. Een eerdere banvloek werd overwogen tegen de boeken van Harry Potter; het zou de jeugd maar op verkeerde gedachten brengen. 

Wat is haar naam?

De blauwdruk voor deze muiterij tegen het Vaticaan werd onder andere gelegd door twee opzienbarende boeken die begin jaren tachtig uitkwamen: ‘De Naam van de Roos’ van Umberto Eco (1980) en ‘Heilig bloed, heilige Graal’ van Lincoln, Leigh en Baigent (1982).  Beide boeken handelen over het feit dat de kerk belangrijke informatie, boeken of evangeliën bewust verborgen heeft willen houden of zelfs heeft willen vernietigen. Terwijl de monnik William of Baskerville in ‘De Naam van de Roos’ verschillende oude manuscripten probeert te redden uit de brandende bibliotheek van de abdij, droomt zijn jonge leerling Adso over het donkere meisje waar hij de liefde mee heeft bedreven. ‘Nu ik een oude, grijze man ben geworden, moet ik bekennen dat van alle gezichten die uit het verleden tot me komen, degene die ik het meest helder zie het gezicht van het meisje is. Ze was de enige aardse liefde in mijn leven. Maar een ding heb ik nooit geweten, noch ooit achterhaald: haar naam,’ zo eindigt het verhaal.

In het boek ‘Heilig Bloed, Heilige Graal’ wordt echter wel een naam genoemd, een naam van een vrouw die daarna niet meer weg te denken is uit de reeks spirituele thrillers en boeken die daarna volgen: Maria Magdalena. Ze staat symbool voor het vrouwelijke aspect in de kerk, dat eeuwenlang onderdrukt en verbannen is geweest. De verloren bruid, zoals Margaret Starbird haar noemt in haar boeken over de liefdesband tussen Jezus en Maria Magdalena. Uit verschillende oude teksten blijkt dat ze niet de rol had die de Katholieke kerk haar eeuwenlang toedichtte; die van overspelige vrouw en boetvaardige prostituee. In het evangelie van Phillipus wordt ze ‘de metgezel van de Heer’ genoemd en ‘degene die hem regelmatig op de mond zoende’. Tevens heeft ze de titel van ‘Vrouwe die het Al kent’ en ‘Apostel der Apostelen’. Allerminst een bijrol, zo blijkt uit geschriften die in Nag Hammadi in Egypte zijn gevonden. Sterker nog, ze heeft een eigen evangelie dat haar naam draagt, het Evangelie van Maria Magdalena, gevonden in Caïro in 1896. Het vrouwelijke element, in de vorm van Maria Magdalena, de Graal, de Godin, Isis, Sheba, of Sophia is onmiskenbaar terug in het goddelijke pantheon. ‘De redding in onze tijd ligt volgens mij in het complete herstel van het heilige vrouwelijke – de Moeder – in al haar stemmingen, verschijningsvormen, eigenschappen, harttochten en krachten. Allen de terugkeer van de verbannen en onteerde bruid in al haar pracht kan leiden toe een authentiek, heilig huwelijk tussen het mannelijke en het vrouwelijke,’ schrijft Andrew Harvey in het boek ‘Godinnen in de hemelse Galerij.’

Religare

Soms moet iets desintegreren voordat het een nieuwe fase van leven ingaat. Het woord ‘religare’ betekent opnieuw verbinden, wat impliceert dat er eerst zoiets als een scheiding of een uiteenvallen is. Als we kijken naar het geloof in deze tijd zien we aan de ene kant het uiteenvallen van de instituties en kerken, maar daarnaast een grote groep mensen met een heel nieuw godsbesef, of noem het spiritueel bewustzijn. Mensen die op zoek zijn gegan naar een ‘herverbinding’ met het goddelijke buiten de gevestigde ordes om. Dat gebeurt momenteel niet alleen in het Christendom, maar wereldwijd. Na tweeduizend jaar patriarchale religies lijkt de rek eruit. Het zijn machtsbolwerken geworden die niet meer met hun tijd meegroeien. Dat geldt even zeer voor Christendom, de Islam als het Jodendom. De nadruk op mannelijk waarden heeft geleid tot een ‘wereldomvattende crisis die te zien is in in onze economische, culturele en politieke aanbidding van hiërarchie, in de groei van meerdere, dodelijke vormen van fundamentalisme en in onze obscene verkrachting van de natuur en de aarde.,’ schrijft Andrew Harvey.

Mensen zijn op zoek naar een nieuw soort godsdienst; een religie die geen onderscheid meer maakt tussen de Ene God en de andere, maar die de veelheid van spirituele tradities waarderen; een godsdienst die het vrouwelijke niet onderdrukt maar juist eert; een godsdienst die sexualiteit niet als iets zondigs ziet, maar eerder als iets heiligs; die de aarde en de natuur niet domineert, maar juist ervaart als een diepe bron van wijsheid en verbinding. De pluriformiteit van de ‘New Age’ lijkt een cruciaal element te zijn van de nieuwe geloofsbeleving. Het geloof in ‘de Ene Heilige kerk’ of zijn enige vervanger op aarde is voorbij. God huist in onze eigen ziel en het zou toch wonderlijk zijn als hij niet tot ons zelf zou kunnen praten, in plaats van in louter oubollige taal van eeuwenoude geschriften, zo bepleitte Neal Donald Walsch in ‘Een gesprek met God’. Met zijn miljoenenbestseller biedt hij de kerk een nieuwe richting: geen kerkelijke hierarchie of juist afscheid van het geloof, maar een vernieuwing van binnenuit: een God die tot ons allemaal spreekt, ongeacht of we Joods, Islamitisch, Christelijk, man, vrouw, zwart, gekleurd, hetero of homo zijn.

Het beeld van God de Vader als strenge man met baard lijkt verleden tijd. Het lijkt tijd geworden dat het mannelijke en het vrouwelijke, God en Godin, Jahweh en Shekinah, Allah en Sophia, zich verenigen om ons een nieuw beeld van goddelijkheid te tonen, waarin harmonie, gelijkwaardigheid  en verbinding voorop staan. Of  het huwelijk van Jezus en Maria Magdalena werkelijk heeft plaatsgevonden, of dat ze geliefden waren; wie zal het zeggen? Maar een feit is dat het een behoefte symboliseert in deze tijd; de behoefte aan een nieuwe metafoor voor ons godsbeeld. God is Liefde, en waar twee of meer in Zijn naam tegenwoordig zijn, is Hij aanwezig, en in dit geval ook: Zij.

Kader:

Nederlandse ‘ketters’

Marcel Messing:  Weg der Katharen, Dertien zangen van een troubadour

Jacob Slavenburg en Willem Glaudemans: De Nag Hammadi geschriften

Hans Stolp: Maria Magdalena of het lot van de vrouw

Jacob Slavenburg: Maria Magdalena en haar evangelie

Bram Moerland: Schatgraven in Nag Hammadi

Klara Adalena: Leven in Geluk, de inwijdingsweg uit oude godinnenculturen

Karel en Caroliene van Huffelen: Maria Magdalena en de Schijnheiligen

Lisette Thooft: Jezus en Maria Magdalena, Een mythe van liefde en vrijheid

Reint en Gabriella Gaastra-Levin: De Maria Magdalena Code

Annine van der Meer: Van Venus tot Madonna, een verborgen geschiedenis

Laurie Fransen: Het Evangelie van Isis, de rol van het vrouwelijke bij het ontstaan van het Christendom

Ton van der Kroon: Boek der Liefde, het verloren evangelie van Maria Magdalena

Selma Sevenhuijsen: De glimlach van de Sirene